Helpen bij verlies en verdriet

Een gids voor het gezin en de hulpverlener Auteur : Manu Keirse

“Rouwen is iets organiseren tegen de kou en tegen het vergeten”Dorothee Sölle

1. Meer weten kan helpen

Het verdriet van elk individu is steeds individueel en uniek. Een reactie op verlies kan men vergelijken met een vingerafdruk. Er zijn gemeenschappelijke trekken, maar men kan vingerafdrukken nooit veralgemenen tot een gemeenschappelijk patroon. In een boek over verdriet kan men niet anders dan toch het een en het ander veralgemenen.

- verdriet verwerken :

Mensen bereiden hun jaarlijkse vakantie soms minutieus voor. Onze laatste reis wordt veelal niet of nauwelijks voorbereid. Weinig mensen hebben een boek of een kaart over de laatste reis uit dit leven. Een boek of een kaart, die aangeeft wat mensen van het stervensproces kunnen verwachten, welke emoties en problemen ze op deze weg tegenkomen en hoe ze hier adequaat mee om kunnen gaan. Laat dit een gids zijn doorheen situaties van verdriet.
Volgens Manu Keirse is “Begrijpen wat rouw is, wat rouwverwerking betekent, zeer belangrijk voor het herstel”.
Bij rouw denken velen van ons enkel en alleen aan sterven maar elke situatie van verlies vereist een zekere mate van rouwverwerking. Ouders die geen kinderen kunnen krijgen, het verlies van een werksituatie, pensionering, … Volgens Manu Keirse kan alles wat het karakter krijgt van verlies van een dierbaar iemand of een dierbaar iets, een rouwproces met zich meebrengen.
“Tijd heelt alle wonden” is een algemene opvatting die leeft bij zeer veel mensen. Niets is minder waar. De tijd op zich geneest niet. Als men in een hoekje zit en tijd neemt om te genezen, zal de tijd niets doen. Een wonde waarnaar niet wordt omgekeken, die niet wordt ontsmet en verzorgd, die niet zorgvuldig wordt verbonden, zal niet genezen maar erger worden. Volgens Manu Keirse is het “niet de tijd die geneest, maar wat men doet met de tijd!” Het kan wel dat de pijn mildert met de tijd, dat ze haar intensiteit verliest, maar de gevoelens van droefheid gaan daarmee niet weg. Het is niet het verloop van de tijd die genezend werkt, maar de uiting van het verdriet in een periode van tijd, en de ondersteuning die men vindt bij anderen. Erkenning geven aan verdriet betekent meer verlichting dan het wegduwen, het verzwijgen en het opkroppen. Wat men doet en niet doet bepaalt of de wonde blijft schrijnen. Als emoties niet kunnen worden geuit als emoties, vinden ze vaak andere schadelijke uitwegen in lichamelijke kwalen, in hardheid en bitterheid.
Manu Keirse stimuleert niet het verlies te vergeten maar reikt ons wegen aan om zich aan te passen aan een nieuw leven zonder het oude te vergeten. Het verleden zal altijd de toekomst kleuren.
Veel mensen weten niet meer wat rouwen inhoudt. Het is een miskend proces geworden in de samenleving, dat teruggedrongen is binnen de muren van het gezin en de naaste familie. Vroeger werd vorm gegeven aan rouw en verdriet in een reeks maatschappelijke gebruiken en gewoonten, rouwrituelen genoemd. Deze hadden een belangrijke betekenis omdat ze het verdriet zichtbaar maakten. Ze hielpen mensen om stil te staan bij het verlies van de andere. Ze leerden ook aan mensen dat verdriet zijn tijd duurt, iets dat men nu niet steeds meer beseft. Buren en de dorpsgemeenschap hadden hun taken bij een overlijden. De buren van vroeger zijn vervangen door de begrafenisondernemer. Sterven behoort meer en meer tot de wereld van de professionele zorgverleners. Met het verdwijnen van de rouwgebruiken verdween in de samenleving ook het kader waarin mensen elkaar vanzelfsprekend konden ontmoeten rond verdriet. Rouwen is nochtans niet iets wat een mens alleen kan, het moet samen met anderen gebeuren.

- rouwarbeid = 4 rouwtaken

Ook al beleeft elke mens afscheid en verlies op een unieke wijze, toch ziet men bij diverse mensen bepaalde reacties die herkenbaar en algemeen zijn. Ze doen zich echter niet voor op dezelfde moment, niet in hetzelfde tempo en niet met dezelfde intensiteit. Men spreekt hier van rouwarbeid (Worden, 1983). Dit woord drukt uit dat verlies verwerken, arbeid verrichten is. Het verklaart waarom verdrietige mensen zo moe kunnen zijn dat ze niet aan hun dagelijks werk toekomen.
Elke arbeid kan men opdelen in taken. Zo onderscheid men in de rouwarbeid vier rouwtaken, vier opdrachten die moeten worden vervuld om tot verwerking van het verlies te komen. Anderen kunnen de rouwenden hiermee helpen. Deze hulp moet echter adequaat gebeuren. Gebrek aan inzicht kan het verwerkingsproces hinderen in plaats van het te bevorderen. Deze vier taken moeten worden vervuld, vooraleer de rouw voltooid is.

1ste rouwtaak : aanvaarden van de werkelijkheid van het verlies
Als iemand sterft, heeft de nabestaande vaak het gevoel dat het niet waar kan zijn, zelfs als de dood was verwacht na een langdurende ziekte. Men voelt een sfeer van onwerkelijkheid. Het verlies dringt niet in zijn volle dimensie door. Om het rouwproces echt in te zetten, moet de werkelijkhied van het verlies worden erkend. Daarom is het belangrijk het overleden lichaam te zien, ook al is de overledene ernstig verminkt. Men staat voor de opdracht om de werkelijkheid van de dood te aanvaarden. Ook nauwkeurige uitleg over het gebeurde, waarbij niets wordt achtergehouden, helpt om de realiteit te verstaan. Ook kinderen worden best zoveel mogelijk betrokken, zodat het verlies voor hen tastbaar en begrijpelijk is. De voorstelling is vaak veel erger dan de werkelijkheid.

2de rouwtaak : ervaren van de pijn van het verlies
Er is absoluut geen weg om de pijn heen. De enige weg naar verwerken is recht door de pijn heen te gaan. Alles wat iemand toelaat zijn pijn te verlichten of uit te stellen, verlengt het rouwproces. Alle manieren van ontlopen van de pijn kunnen werken voor een bepaalde tijd, maar het wreekt zich op de lange duur. De meest karakteristieke trek van de rouw is niet het voortdurend depressief zijn, maar het zijn de tijdelijke en hevige pijnscheuten. Dit zijn perioden van hevige angst en psychologische pijn. De pijn van het verdriet komt niet alleen tot uiting in lichamelijke pijnscheuten en huilbuien, maar ook in opstandigheid en agressie. Agressie die zich kan richten op alles en iedereen, op de overledene zelf, op God, op zichzelf, op de artsen…Dit zijn normale reacties die moeten worden geuit en niet worden tegengehouden. Men helpt treurenden als men luistert hoe het voelt, in plaats van te vertellen hoe men zich wel en niet moet voelen.

3de rouwtaak : aanpassen aan de omgeving zonder de overledene
Ook al moet iedereen deze taak doormaken om de rouw te verwerken, toch betekent dit ook weer iets dat verschillend is voor elke rouwende, afhankelijk van wie de overledene was, hoe hun relatie was en welke rollen de overledene in hun leven vervulde. Het komt er nu op aan nieuwe vaardigheden te leren en een oplossing te vinden voor de rollen die door de overledene vroeger werden opgenomen. Dit kan gepaard gaan met zeer veel emoties, zoals kwaadheid, groot verdriet, agressie, ontgoocheling, machteloosheid. De derde taak is mislukt als men zich niet aanpast aan het verlies. Men kan rouwenden helpen bij deze derde taak door telkens opnieuw te luisteren naar wat deze aanpassing voor hen betekent en welke moeilijkheden dit allemaal meebrengt. Door steeds opnieuw te verhalen helpt men mensen geleidelijk opnieuw op verhaal te komen in het leven.

4de rouwtaak : een nieuwe plaats geven aan de overledene en opnieuw leren houden van het leven
De vierde taak bestaat erin de overledene een nieuwe emotionele plaats te geven in het leven. Dit betekent niet dat men niet meer houdt van de overledene of dat men hem vergeet. De relatie is veranderd, maar de overledene blijft steeds een speciale plaats innemen in het hart en de geest van de nabestaanden. De intensiteit van de band wordt echter anders. Men komt er geleidelijk aan toe weer emotionele energie op te brengen voor het leven daarbuiten. Velen hebben moeite met deze vierde taak. Ze vrezen dat als ze terug gaan genieten van het leven, in meer of mindere mate, ze de nagedachtenis van hun overledene oneer aandoen. Niet voltooien van deze vierde taak kan men best omschrijven als : zich niet meer binden, niet meer houden van het leven en van mensen.

Het rouwproces is voltooid als vier genoemde taken zijn vervuld. Het is onmogelijk een precieze tijdsduur voor een rouwproces te omschrijven. De tijd die het iemand vraagt om te verwerken, hangt af van veel factoren, zoals bijvoorbeeld de relatie met de persoon die sterft, de manier van verwerken van de overlevende, de omstandigheden van de dood, het vroegtijdige karakter van de dood, de steun die men heeft ervaren in de verwerking, de wijze waarop het sterven werd meegedeeld, hetgeen men heeft kunnen doen voor de persoon voor het sterven… Een criterium van verwerking is dat men aan de overledene kan terugdenken zonder steeds intense pijn te ervaren, alhoewel iets van de pijn van het verlies een leven lang duurt. Verdriet na verlies gaat met mensen mee doorheen hun verdere leven, zoals de schaduw van een mens hem overal vergezelt. De goede afloop van het rouwproces is moeilijk te bepalen. Het bevat minstens de drie volgende aspecten : 1. men voelt zich de meeste momenten terug goed in het leven en men kan opnieuw genieten van alledaagse dingen; 2. men kan weer de problemen van het leven aan; 3. men wordt minder in beslag genomen door het verdriet.

2. Emoties & reacties na verlies

- het gevoel gek te worden
Het gevoel gek te worden leeft zeer frequent bij rouwenden. Men begrijpt soms zelf de eigen reacties niet. Rouw is niet alleen droefheid en depressie. Het is een ganse scala van gevoelens, gaande van angst, agressie, tot schuld, verwarring maar ook opluchting en nog zoveel meer. Ongeveer elke emotie kan opkomen, ook emoties die men bij zichzelf voorheen niet kende en vreemd lijken in deze context van verlies. Als de gevoelens zeer intens zijn, wordt men al vlug gezien als iemand die ‘gek’ wordt of ‘pathologisch’ rouwt.

- verwarring en desoriëntatie
Wellicht een van de meest isolerende en bedreigende aspecten van rouwverwerking is het gevoel van verwarring en desoriëntatie. Het komt frequent op als de werkelijkheid van het verlies ten volle doordringt. Het is alsof men zich midden in een onrustige, wild stromende rivier bevindt, zonder dat men op iets greep kan krijgen en permanent zoekend naar houvast. Het kan helpen als men deze verwarring kan uitspreken tegen iemand die niet dadelijk komt met raadgevingen of beoordelingen. Geduldig en aandachtig luisteren helpt om te ordenen. Deze gevoelens van verwarring worden vaak ervaren als golven, die opkomen en weer overgaan. Beslissingen uitstellen, traag vooruitgaan en veel geduld hebben met zichzelf : dat is het meest aangewezen.

- ambivalentie
Ambivalentie vindt men zowel terug in gedrag als in gevoelens. Alles is dubbel. Men wil aandacht en wil alleen gelaten worden. Men wil vergeten, loslaten en tegelijk herinneringen vasthouden. Deze innerlijke verdeeldheid is een teken van worsteling met de realiteit.

- angst en vrees
In situaties van verlies is het ‘onbekende’ niet alleen het feit dat men alleen verder moet zonder de dierbare, maar ook de gevoelens die men met een ongekende intensiteit doormaakt.

- protest en agressie
Een zekere vorm van agressie kan men steeds verwachten. Het is een natuurlijke reactie. Men is kwaad op de overledene, op zichzelf, op God, op de anderen. Vaak wordt deze agressie geuit tegenover de mensen waar men een nauwe band mee heeft. De omgeving beseft echter vaak niet dat dat de agressie niet tegen hen bedoeld is, maar het best kan geuit worden bij vertrouwden. Omgaan met agressie gaat beter als men beseft dat dit een normaal gevoel is bij verlies van een dierbaar iemand of iets. Het is beter agressie te uiten en ze door te werken dan ze te laten uitgroeien tot bitterheid.

- schuldgevoel
Er zijn twee soorten van schuldgevoel : onrechtmatige en rechtmatige. Beide soorten moeten worden geuit. Uitspreken kan bevrijdend werken. Het niet uitspreken van schuldgevoelens doet ze niet verdwijnen, ze werken innerlijk verder en kunnen leiden tot zelfvernietigend gedrag.

- schaamtegevoel
Schaamte houdt nauw verband met schuldgevoel. Schaamtegevoelens worden best met veel respect benaderd. Als men mensen de kans geeft om deze uit te spreken en niet zegt dat ze zich zo niet mogen voelen, maar eerder dat dergelijke gevoelens normaal zijn bij mensen in verdriet, bevrijdt men hen van het verlammende effect van deze gevoelens.

- depressie en wanhoop
Depressie en wanhoop zijn gevoelens die de meeste mensen verwachten als ze denken aan verlies. Het is echter simplistisch te denken dat in de rouw het verdriet enkel wordt uitgedrukt in droefheid. Ook hier is het aangewezen de gevoelens te laten komen en te laten zijn, te weten dat dergelijke gevoelens heel normaal zijn. Met allerlei raadgevingen, die beoordeling of soms afkeuring inhouden, helpt men niet.

- pijnscheuten
De meest karakteristieke trek van rouw is niet het voordurend depressief zijn, maar de onverwachte en hevige pijnscheuten. De overledene wordt op deze momenten zeer sterk gemist en de rouwende snikt of huilt. Ook dit zijn normale reacties. Men heft het recht de ander hevig te missen. Het is best dit niet te negeren maar te ondergaan.

- dwangmatig overpeinzen
In een poging om te verstaan is men vaak voortdurend bezig met over de dood na te denken, bijna op een dwangmatige manier. Men herhaald voortdurend het verhaal over de omstandigheden. Dit is een normaal proces. Het helpt het hoofd en het hart bij elkaar te brengen. Het is een noodzakelijk aspect van de rouwverwerking. Het is belangrijk om te weten dat alle pijnlijke wonden erger worden vooraleer ze genezen.

- vragen naar de zin
Men probeert het verlies van een dierbare te begrijpen. Zelfs als er geen antwoorden zijn, is het belangrijk deze vragen toe te laten. Het zoeken naar zin en betekenis, naar antwoorden op vragen waarop geen antwoorden te geven zijn, is een onderdeel van een normaaal rouwproces. Het verwerken bestaat uit het stellen van de vragen, niet het vinden van de antwoorden.

- identificatie
Een manier om de overledene vast te houden is zich met hem identificeren. In aangepaste vormen is identificatie niet schadelijk. Men kiest om te zijn zoals zijn vader en neemt een aantal van zijn taken over. Soms wordt iemand in de identificatie geduwd, zoals de oudste zoon van vijftien die wordt gevraagd de plaats van zijn vader in te nemen, zonder hem de kans te geven kind te laten zijn. Als identificatie bedoeld is om de werkelijkheid van de dood niet onder ogen te zien, is ze ongezond.

- idealisering
Bij idealisering probeert men de overledene zo ideaal voor te stellen dat nooit een levende dit beeld kan evenaren. Dit kan voorkomen in een gezin waar één van de kinderen is overleden. Het idealiseren van het verloren kind kan aan de andere kinderen het gevoel geven dat zij voor hun ouders niet of niemand zijn. Als het rouwproces normaal verloopt, neemt de idealisering geleidelijk af en komt weer een reëel beeld in de plaats.

- geliefde voorwerpen
De rouwende houdt vaak zeer sterk vast aan bepaalde voorwerpen van de overledene. Alles te snel verwijderen kan het gevoel van veiligheid dat met deze voorwerpen samenhangt, wegnemen. Met het gewoon weggeven van alles van de overledene, heeft men de rouw nog niet verwerkt. Het is belangrijk een onderscheid te maken tussen het bijhouden van sommige voorwerpen en het creëren van een schrijn. Het eerste helpt om te genezen, het tweede niet.

- zelfmoordgedachten
Zelfmoordgedachten zijn een normaal onderdeel van een rouwproces. Het is niet zozeer een actieve wens om zichzelf te doden, als wel een wens om de pijn te doen ophouden. Als de gedachten aan zelfdoding concrete vormen beginnen aan te nemen, heeft men dadelijk hulp nodig.

- dromen
Dromen over de overleden persoon is een van de manieren waarop de rouw tot uiting kan komen. Dromen is verwerken. Men kan ook nachtmerries meemaken. Ook hier geldt : uitspreken in een begrijpend en luisterend contact werkt vaak het meest bevrijdend.

- veranderingen in sociale relaties
Omdat men de energie mist voor sociale relaties, trekt men zich vaak terug uit de contacten met vrienden. Soms verbergt men zijn verdriet omdat men vreest dat het voor anderen te veel wordt en dat ze niet meer zullen komen.

- lichamelijke reacties
Rouwen betekent een zware belasting voor het lichaam en dat kan zich in een veelheid van lichamelijke reacties uitdrukken, zoals : verlies van eetlust, of neiging tot te veel eten, abnormal verlies van lichaamsgewicht, verminderde energie, overdreven vermoeidheid, wegvallen van het seksuele verlangen of versterking ervan, lusteloosheid, agitatie, moeilijk in slaap kunnen geraken en wakker worden midden in de nacht, uitputting, een gevoel van beklemming in de keel, het gevoel niet te kunnen ademen, zenuwachtigheid en spanning. Soms zijn lichamelijke symptomen de enige indicatie dat de rouw nog niet is verwerkt.

- seksualiteit
De seksualitietsbeleving kan veranderen door het verlies. Open communicatie hieromtrent is zeer belangrijk. Het vergt soms tijd om in verdriet opnieuw vreugde en warmte met elkaar te delen.

- mannen rouwen anders dan vrouwen
Mannen beleven evenzeer een verlies en een rouwproces als vrouwen. Het is niet zo dat mannen het verdriet niet voelen, maar zij richten zich eerder op het ene aspect van het probleem en vrouwen op het andere. De verschilen tussen man en vrouw mag men niet te absoluut zien. Geen twee mensen rouwen precies op dezelfde manier. Rouw is steeds anders.

3. Kinderen rouwen ook

Kinderen en dood lijken begrippen die ver uit elkaar liggen. Kinderen zijn het begin van het leven en de dood is het einde. Men kan kinderen echter geen verliessituaties besparen, men kan hen alleen helpen om te gaan met verliessituaties. Kinderen hebben een groot vermogen om adequaat om te gaan met moeilijke situaties. Ze rouwen echter evenzeer als volwassenen en precies zoals hen maken ze een gans gamma door van reacties en gevoelens.
Ook al treft men bij kinderen dezelfde reacties aan als bij volwassenen, er zijn toch een aantal verschillen. Bij volwassenen bijvoorbeeld is het denken reeds ontwikkeld. Kinderen realiseren zich nog niet dat de dood onomkeerbaar is. Ze schieten elkaar dood in hun spel en na enkele ogenblikken staat het slachtoffer weer op. Kinderen hebben het ook moeilijk omdat ze de dingen letterlijk opnemen. Hiermee moet men rekening houden als men met kinderen communiceert over de dood. Een buurvrouw die haar kindje ‘verloren’ is, kan dat immers terug vinden. Als men zegt dat het de normale gang van zaken is als ‘oude mensen’ sterven, moet men er ook rekening mee houden dat alle volwassenen ‘oud’ zijn, ook vader en moeder. Dit kan onnodige ongerustheid met zich meebrengen.
Rouw heeft niet alleen te maken met de capaciteit om te verstaan, maar ook met de capaciteit om te voelen. Daarom is, volgens Manu Keirse, elk kind dat rijp genoeg is om te houden van mensen, ook rijp genoeg om te rouwen.
Waar bij volwassenen de eerste rouwreacties onmiddelijk na het sterven beginnen, begint dit bij kinderen soms pas enkele weken of maanden na de dood. Kinderen schuiven het rouwen soms voor zich uit tot ze voelen dat voldaan is aan hun behoefte aan fysieke en psychologische veiligheid. Kinderen zijn ook niet in staat om lange tijd bezig te zijn met verdriet. Als een kind na de dood van moeder zijn tranen droogt en gewoon verder gaat spelen, betekent dit niet dat het niet begrepen heeft wat men heeft gezegd. Kinderen kunnen soms jaren bezig zijn met verlies.
Een ander belangrijk verschil met volwassenen is dat men vaak niet beseft dat voor kinderen hun spel hun werk is. Het spel van kinderen is iets als het disciussiëren, bespreken en uiten van gevoelens bij volwassenen. Spel is de taal van kinderen.
De emoties van kinderen kunnen zeer explosief zijn in vergelijking met ouderen. Het is belangrijk dat men kinderen deze explosieve emoties laat uiten zonder hun hiervoor schuldgevoelens te geven. Aandachtig luisteren naar de ondergrond van de emoties, hun het gevoel geven dat ze deze emoties mogen uiten en proberen correct te antwoorden op de vragen die aan de basis liggen, kan helpen. Hierdoor kan men kinderen leren dat gevoelens niet goed of slecht zijn, dat men ook niet kiest om deze gevoelens te hebben. Het is best om te aanvaarden dat ze er zijn, dat ze natuurlijk zijn en wel zullen overgaan als ze voldoende worden geuit en niet worden opgekropt.
Het is belangrijk dat kinderen de kans krijgen om afscheid te nemen, om een overledene te groeten, om deel te nemen aan de begrafenis. Stilzwijgen of weghouden van belangrijke anderen op dat moment ontneemt hun de kans om gevoelens te uiten en te delen. Het kan een onveilig gevoel geven. De fantasie van kinderen is vaak veel erger dan de werkelijkheid!
Het aanwezig zijn bij sterven en het groeten van de overledene kan mits voldoende uitleg en ondersteuning. Het helpt later om de realiteit onder ogen te zien. Men moet dit echter niet dwingen.
De uitvaart is een belangrijke familiegebeurtenis en een manier van afscheidnemen te midden van familie en vrienden. Naast een sfeer van droefheid zijn er vaak ook liefde en steun.
Men zou kinderen in het leven het vertrouwen moeten meegevendat tranen worden gedroogd, niet voor altijd, maar altijd weer!

4. Verlies van

Bij verlies, de dood van een kind, een partner, een ouder moet men steeds door de hierboven beschreven rouwverwerking, moet men steeds de vier rouwtaken afwerken. Volgens Manu Keirse verliest men zijn verleden, als men zijn ouders verliest, zijn heden, als de partner sterft en zijn toekomst bij het sterven van een kind.

- verlies van een kind
De dood van een kind is voor ouders misschien wel de moeilijkste ervaring om te verwerken. Het verdriet bij het sterven van een kind vergezelt ouders hun hele verdere leven, zoals een schaduw hangt het verdriet boven elke nieuwe levensfase. Er bestaat zelfs geen woord voor, zoals de term ‘wees’ voor een kind wiens ouders gestorven zijn, of ‘weduwe’ en ‘weduwenaar’ voor iemand die zijn partner verliest. Ook het verliezen van een ongeboren kind, of een kind dat sterft bij de geboorte, het blijven kinderen die men moet afgeven, men kan een gelijkaardig rouwproces verwachten als na een ander sterfgeval. De intensiteit van het verdriet bij een miskraam staat niet in verhouding tot de lengte van de zwagerschap maar meer tot de verwachtingen, de fantasie, de hoop, de plannen die ouders gemaakt in verband met het komende kind. Men kan ouders helpen in de verwerking door de werkelijkheid van het verleis niet te verdoezelen.

- verlies van een partner
Iedere zes minuten komt er in ons land iemand alleen te staan, volgens Manu Keirse. Afhankelijk van de relatie die men had, betekent het sterven van de partner een zwaar verlies. Men verliest niet alleen de huwelijkspartner maar ook de ouder van de kinderen, de verbinding naar bepaalde relaties en vrienden toe, een werksituatie en bepaalde domeinen van ontspanning. Men verliest het samen delen van vreugdevolle en verdrietige momenten.

- verlies van een ouder
Als ouders sterven, verdwijnt er een buffer tussen hun kinderen en de dood. De kinderen worden nu de oudere generatie. Men voelt zich kwetsbaarder en ineens dichter bij de dood.

5. Deelneming betuigen & rituelen

De wens om zijn deelneming uit te drukken is een van de vele vormen van hulp. Een brief of een kaartje schrijven om deelneming te betuigen in persoonlijke bewoordingen is echter een van de moeilijkste opdrachten. Hoe brengt men zijn boodschap van troost en medeleven over op papier. Men heeft dit nergens geleerd. Het geschreven woord betekent echter vaak grote troost voor mensen in verdriet. Deelnemingsbrieven worden vaak gekoesterd en jarenlang bewaard. De essentiële humane boodschap in rouwbetuigingsbrieven is : “Ik erken uw verlies en ik ben begaan met uw pijn en verdriet.”
Er is niet echt een etiquette voor het schrijven van rouwbrieven. Met schrijft ze best zo snel mogelijk na het vernemen van het overlijden. Op het moment wanneer men zelf het meest geroerd is, dan drukt de brief vaak beter het medeleven uit.
Er worden zeven belangrijke componenten aangegeven, het zijn veeleer suggesties om gevoelens, bezorgdheden, sympathie en meeleven uit te drukken. Niet alle deugddoende rouwbrieven bevatten deze zeven componenten of in deze volgorde, het is meer een leidraad om te helpen:
1. Erkennen van het verlies
2. Uitdrukken van medeleven
3. Noteren van speciale kwaliteiten van de overledene
4. Vertellen van een herinnering
5. Noteren van speciale kwaliteiten van de rouwende
6. Aanbieden van hulp
7. Eindigen met een attente zin

Stilte en woordeloosheid kunnen soms meer erkenning uitdrukken dan allerlei goedkope bemoedigingen zoals : hij heeft een mooie leeftijd gehad, je mag blij zijn dat zijn lijden nu voorbij is, je mag blij zijn dat je hem zolang bij je hebt kunnen houden…Men heeft de neiging om de stilte te vullen met woorden, meer uit eigen ongemak dan voor het welzijn van de rouwende. Soms zegt een simpele omhelzing meer dan duizend woorden.
Volgens Manu Keirse is “Troosten niet het antwoord weten vooraleer de vraag werkelijk is beluisterd. Het is niet aanbrengen van allerlei goed bedoelde adviezen, die mensen zo doodmoe kunnen maken. Troosten is niet vragen hoe oud hij was, alsof de leeftijd een middel zou zijn tegen het verdriet. Het is evenmin het wegduwen van de opstandigheid, of het voorschrijven hoe men zich moet voelen. Troosten is niet te vinden in pasklare antwoorden op de vele waarom-vragen. Troosten is wel aandachtig luisteren zodat verdriet in woorden en tranen naar buiten kan stromen. Troosten is kunnen zwijgen en in een blik, in een aanraking signalen van hoop, veiligheid en vertrouwen laten voelen. Het is samen worstelen, zoeken en hopen. Het is participeren in het verdriet, veeleer dan wegnemen van verdriet. Het is verdriet durven te noemen. Troosten is mensen helpen te leven met vragen waarop geen antwoorden zijn. Troosten is geen dam tegen verdriet, maar juist een bedding voor verdriet.”

De begrafenis moet veel meer gezien worden in functie van de naastbestaanden dan in functie van de overledene. De begrafenis is een zeer belangrijk gebeuren voor de start van de rouwverwerking. De begrafenis bevestigt de realiteit van de dood. De begrafenis kan helpen om gevoelens te erkennen en uit te drukken. De begrafenis helpt ook om zich aan te passen aan de veranderende relatie met de overledene. Een begrafenis is er voor het welzijn van de overblijvers. Het is dan ook belangrijk het tot een betekenisvol gebeuren te maken, in religieuze of niet-religieuze vorm. Dit kan helpen om zin en betekenis te verlenen aan het sterven.
Crematie is een alternatieve vorm van begraven. De as kan na crematie in een urn worden bijgezet in een columbarium. De urn kan ook worden begraven. Een derde optie is de as uitstrooien op een specifiek daartoe bestemde strooiweide, op een geliefde plaats in de natuur, in een stroom of in de zee. Men kan de crematie laten volgen door een viering, religieus of niet religieus.
Voor sommigen is regelmatig bezoek aan het graf een manier van rouwverwerking. Hier, dicht bij hun overledene, spreken ze zich uit, laten ze het verdriet toe. Anderen voelen helemaal geen behoefte naar de begraafplaats terug te gaan en houden aan een foto in de woonkamer.

6. Wat nog meer kan helpen

Een periode van rouw kent een begin, een midden en een einde. Het is belangrijk bij het begin voor ogen te houden dat er een einde komt aan het verdriet. Er is geen juiste of verkeerde manier van rouwen, maar elk moet een manier vinden die bij zichzelf past. Zolang men werkt aan de vier taken van de rouwarbeid, is men bezig met verwerken. Er zijn heel veel wegen om dezelfde bestemming te bereiken en niet één correcte manier. Elke mens kiest zijn eigen stijl. Adviezen van anderen moet men kritisch bekijken en evalueren of ze passen bij de wijze waarop men zich voelt. Dit betekent niet dat men niet moet luisteren naar de adviezen van anderen. Men mag echter doen wat men zelf belangrijk vindt : naar het kerkhof gaan zoveel men wil; de foto’s ophangen die men verkiest; sommige dingen die aan de overledene doen denken onaangeroerd laten en andere wegnemen. Erken dat elk verdriet uniek is. Men kan verdriet niet vergelijken. Men is niet verplicht langer pijn te voelen dan nodig. Op een zeker moment is het tijd het verlies achter zich te laten en verder te leven.
Rouw verwerken is een uitputtend lichamelijk en emotioneel gebeuren. Op het moment dat de innerlijke wereld een chaos is, is het belangrijk een zekere regelmaat te onderhouden in de uiterlijke wereld. Een evenwichtige voeding is aangewezen. Het is niet aan te raden snel naar medicatie te grijpen om de pijn van het verdriet te vermijden. Medicijnen onderdrukken constructieve emoties als verdriet en kwaadheid. Men kan in het rouwproces geen bochten afsnijden. Dit wil niet zeggen als medicatie aangewezen is, men dit moet weigeren. Het is nodig zich medisch te laten nakijken als de symptomen dit vereisen.
In het zoeken naar zingeving kan het geloof of de levensbeschouwing een voorname rol spelen. Hiermee wordt niet gesuggereerd dat het geloof pasklare antwoorden aanreikt. Men mag niet vergeten dat een rouwende op de eerste plaats mens is, op de tweede plaats man of vrouw of kind en dan pas gelovige. Het kan een troost zijn dood en lijden in een bredere spirituele context te plaatsen. Ook de geloofsgemeenschap rond het geloof kan steun en zorg verlenen aan de rouwende.
Ook zelfhulpgroepen kunnen voor sommigen een bijzondere ondersteuning betekenen in hun verdriet en in hun zoektocht naar herstel. Zelfhulpgroepen zijn echter geen vervanging voor de professionele hulp, als deze nodig mocht zijn.
“Om opnieuw echt van het leven te houden hoeft men de ander niet te vergeten. De mensen en de dingen die belangrijk zijn in het leven, draagt men mee in het hart en in gedachten.” Aldus Manu Keirse.